Тасын түрсең тарихы сайрайтын Төлеби ауданы бүгінде туристерді сырға толы тарихи мекендерімен қызықтырып отырған өлке. Төлеби жері - осы жердің тұрғындары үшін ғана емес, бүкіл қазақ үшін киелі мекен. Бұл жердің әрбір тау-тасы мен сай-жырасы, қыр-жотасы мен жазық-қыраты тарихқа толы. Мұнда бір кездері арғы заманғы бабаларымыз, ілкі түп-тамырымыз болып есептелетін Саңтар мен Үйсіндердің, Қаңлылар мен Огыздардың жұрты жайлаған. Сол жұрттардың осыдан арысы - 22-23, берісі-10-15 ғасыр бұрын қолдан тұрғызған жасанды төрткүл төбелері, қорған төбелері аудандағы тау етектерінде, өзен-су жағаларында оқшау-оқшау болып әлі тұр. Жұрт оларды кейде «Қарауылтөбелер» деп те атайды.
Ауданның шығыс жақ бетін тұтастай алып жатқан Талас Алатауының батыс беткейінде ежелгі замандарда су толып аққан, ал бүгінде түптері құрғап, құр аңғарлары ғана қалған өзен арналары да ілкі заманнан қалған тағы бір естелік белгі. Ондай өзендердің ұзыннан-ұзақ жыра-жыра күйінде созылып жатқан аңғарлары Қайнар мен Алатау, Керегетас пен Диханкөл ауылдарының араларында жағалары кең, түптері терең күйінде әлі көрініп жатыр. Бұл ескі өзендер Сайрамсуға келіп құйған. Сілемдері соны меңзейді. Ғалымдардың пайымдауынша, Алатаудың құзар шатқалдарының етегінде жиналып, айдын болып тұрған Сусіңген көлі де әлденеше мыңдаған жылдар бұрын пайда болған екен. Аудан көлеміндегі барлық бұлақ-бастаулардың суы ықылымнан осы Сусіңген көлінен келеді екен. Ал сол таулардың беткей-қияларында, сай-аңғарларында өсіп тұрған өсімдіктер мен тал-дарақтардың, арша-шыршалардың да, ондағы жортқан аңдар мен ұшқан құстардың да пайда болуы, өсіп-өну кезеңі бүдан бірнеше мыңдаған бұрынғы заманның еншісінде. Сол еншіні қазір Өгем-Сайрам табиғи қорығы көздің қарашығындай сақтауда.
Төлеби жері исламдық құндылықтардың да ордасы. Мыңшейіт, Ақбура, Ғайып Ерен-Қырық Шілтен, Мейрам Ана, Мансұр Ата... иә, бұлардың барлығы исламдық қағидаттар мен наным-сенімнің арқасында пайда болған әулиелі орындар. Олардың әрқайсысы туралы мұсылмандық қағидаттарға сай, бірақ қазақы ұғымға сэйкес келетін аңыздар бар. Оның үстіне Төлеби іргесінде сансыз баптар мекені Сайрам мен Нұх пайғамбардың кемесі қайырлаған әулие тау - Қазығұрт тұр. Бұл да - ауданның киелі мекен екенін көрсетіп тұр.
Міне, осындай тарихи ескерткіштерге толы ауданға келе қалсаңыз, ғасырлардың куәсі болған шатқалдар мен өзен-көлдерді тамашалауды ұмытпаңыздар!
